Marit Eikemo om Leonard Rickhard
Torsdag 30. oktober lanserte vi boken Leonard Rickhard:Mellom konstruksjon og sammenbrudd. Steinar Sekkingstad, medredaktør for boken, holdt en introduksjon om arbeidet med utgivelsen, og forfatter Marit Eikemo holdt et nydelig innlegg. Vi har fått lov til å publisere teksten hennes. God lesning!
Det er ei stor glede å vere her i kveld og sei nokre ord i høve lanseringa av Mellom konstruksjon og sammenbrudd, om Leonard Rickhards kunstnarskap. Gratulerer til redaktørane Solveig Øvstebø og Steinar Sekkingstad for dette store og viktige arbeidet. Og gratulerer til alle andre involverte og bidragsytarar. Eg er ingen kunstfagleg person, som de nok kjem til å forstå, eg er forfattar, og dette er ei særs personleg tilnærming. Utgangspunktet for at eg fekk dette oppdraget var tidspunktet då mitt og Leonard Rickhard sine kunstnarskap kryssa seg.
I 2008 skreiv eg essayboka Samtidsruinar, som handlar om forlatne bygg og anlegg frå vår nære historie. For å skrive boka flaug eg ut til Ekofiskfeltet i helikopter og sette beina på Ekofisk-tanken, eit av vår tids store byggverk, som ikkje lenger har nokon funksjon, men som framleis står der ute i Nordsjøen, der den skal stå til den gradvis søkk i havet og blir borte. Eg gjekk i timesvis i ruinane av Odda Smelteverk, som på det tidspunktet, etter konkursen i 2003, låg uverksam med alle sine fabrikkbygg, ovnar og maskiner. Eg vassa i produksjonsstøv frå nesten hundre år med industriverksemd. Eg fann vegen til den forlatne og overgrodde pasientkyrkjegarden på Valen psykiatriske sjukehus, der mange av pasientgravene låg skjult under gras og jord og gammal vegetasjon, og det eg fann var ofte berre glatte steinar utan tittel på grava. Eg vågde meg heilt til topps i den morkna Skuibakken utanfor Bærum, og eg gjekk inn i den nedlagde militærleiren på Eggemoen, for å nemne nokre av ruinane. Den overordna ideen var å fortelje ei historie om Noreg, gjennom å undersøkje vrangsida, gjennom det me har forlate og let forfalle. Den essayistiske metoden var å fortelje historiane til byggverka og samtidig la mine observasjonar, sansar, assosiasjonar og minne opne desse historiane til eit større emosjonelt trykk. Solveig Øvstebø, som inviterte meg her i dag, var den gong direktør for Bergen Kunsthall, og i 2009, då Leonard Rickhard var festspelkunstnar, ville ho gje han Samtidsruinar i gåve. Det var såklart stor stas for meg, og då eg etter ei tid fekk eit takkekort frå Rickhard, vakkert illustrert med ein skihoppar i svevet over eit folkehav med raude toppluer, hugsar eg det som eit av mine stoltaste og varmaste augneblinkar frå mitt forfattarliv. Eg var i byrjinga av min forfattarkarriere, eg var overvelda over at den skarve essaysamlinga mi skulle få ein av Noregs største biletkunstnarar til å sette seg ned og teikne ein skihoppar i svevet og sende så venlege ord til meg. Eg tenkte fyrst at skihopparen var ein illustrasjon til min tekst om den ikoniske Skuibakken, at det var det som vekte “en glødende gjenkjennelse”, som han skreiv på kortet til meg. Seinare fekk eg vite at Leonard Rickhard sjølv var ein lidenskapeleg skihoppar i barndom og ungdom. Av foreldra sine hadde han fått eit par flotte hoppski, og han brukte all ledig tid i den lokale 20-30 meters hyttebakken. Kanskje var det eit sjølvportrett han hadde teikna til meg, eller portrett av den skihopparen han i barndom og ungdom drøymde om å bli?
Hoppsporten er ikkje det første som fell ein inn i møte med bileta til Leonard Rickhard, men eg har likevel lyst til å dvele litt ved det. På eit vis kjennest det vesentleg. Melankoli, einsemd, ro og stille blir ofte framheva når ein snakkar om bileta hans, men det er også sagt at dei liksom står på kanten av noko. Eg synest det er eit sug i bileta hans, som minner om å vere i svevet, på veg inn i uvissa, det som me ikkje alltid forstår, mellom det som har vore og det som skal kome. All kunst må vere eit resultat av å ha vore i fare, har Rickhard sagt ein gong, det at ein har gjennomgått noko til siste slutt, der ingen kan gå vidare. Fare kan som vi veit vere så mangt, men den gamle skihopparen Rickhard visste nok eit og anna om denne erfaringa, om å utsette seg sjølv for fare – å vere i svevets uvisse – og stå i nedslaget.
Det er rart å tenke på at hoppsporten var ein folkesport på femtitallet og utover seksistallet, så farleg som det var. Det var bakker på kvar knaus – ofte vanskeleg tilgjengelege – og dei unge gutane var ofte langt frå folk og hjelp då uhellet var ute. Men det var name of the game, det var noko alle gutar dreiv med. Så sant det var snø, kunne alt anna berre ligge. Men etter kvart som tida gjekk, og tidene forandra seg, ville ikkje folk ta den risikoen lenger. Gutane fekk ikkje lenger lov til å reise åleine til fjells og sette utfor skranglete hoppbakkar med overhengande fare for å slå seg helselause. Det var for farleg, og ikkje kom det like mykje snø om vintrane lenger heller. No står berre ruinane igjen av mange av dei gamle hoppbakkane og minner oss om den tida då vi var hopparar. Det er vi ikkje lenger.
Ein av onklene mine, Reidar, var ein ivrig hoppar omtrent på den tida Leonard Rickhard også var det. Reidar fortalte at han pleide å gjere ein avtale med arbeidskameratane sine på Odda Smelteverk: Dei stempla han ut eit par timar før arbeidsdagen var over, medan han sneik seg ut gjennom eit hol i gjerdet på fabrikken og sprang for å rekke 14-bussen til fjells. Der trakka han Solfonnbakken og rakk to-tre hopp før det blei mørkt. Då sprang han to kilometer tilbake til busstoppet, for å rekke siste bussen heim.
Å, femtitallet, seier me med lengsel og melankoli: Kor blei all denne oppdrifta av? Ei kvar tid har sin mentalitet, hugsar eg at Rickhard har sagt ein gong, du kan ikkje male kva som helst i ei kva tid som helst. Berit Rickhard, kona til Leonard, har fortalt meg at ho stadig finn teikningar og skisser av skihopparar mens ho ryddar i sakene hans, i skisseblokker, på anna papir og andre flater finst variantar av skihopparen i svevet over eit folkehav med raude toppluer. Men ikkje eit einaste av Leonard Rickhard sine bilete har dette motivet. Ei kvar tid har sin mentalitet.
Også Leonard Rickhard var, som vi veit, eit etterkrigsbarn – og eit femtitallsmenneske. Eg har ofte tenkt på denne generasjonen, og forsåvidt også skrive ein roman om dei. På mange måtar var denne tida eit vindauge i historia der folk kunne komme frå djup fattigdom og likevel bygge seg verdige, meiningsfulle liv. Dei grov ut tomtene sine sjølv, bygde husa og hyttene og nausta med eigne hender, ofte hogg dei sitt eig tømmer, konstruerte sine eigne løysingar og reparerte alt som var øydelagd. Dei kjøpte ikkje tenester, dei hjalp kvarandre, og mange hadde rikeleg tilgang til gjenbruksmateriale frå industrien. Sanerte bygg frå fabrikkane blei rett som det var til naust langs fjordane. Folk var self made men. Dei hadde ein heilt spesiell energi, femtitalsenergien, dei var eventyrleg kompetente i dei fleste fagdisiplinar, og dei var ikkje spesielt interessert i plan – og bygningslova, for å seie det forsiktig. I alt det dei kunne bygge, konstruere og reparere – fanst meining.
Nokre av bileta til Leonard Rickhard får meg til å tenke på ein av dei andre onklane mine, Martin. Som barn fann han seg eit eige rom i det overbefolka familiehuset i Odda, heilt øverst på høgaloftet hadde Martin sitt krypinn. Det var umogeleg å stå oppreist der, men elles hadde han alt han trong for å vere i fred, skru på gamle klokker og radioapparat – og for å sleppe å gå ned alle dei bratte trappene kvar gong han skulle på do, konstruerte han eit rørsystem for urinering. Martin blei – ikkje overraskande – ein eminent mekanikar, ei Guds gåve til ein industristad med tre store fabrikkar. Stopp i maskineriet betyr store økonomiske tap for fabrikkane – då hastar det å få hjula i gang igjen. Og når ingenting anna hjalp, ringte dei alltid til onkel Martin – og Martin kom – og han fekk maskinene til å gå igjen. På fritida hadde han i mange år eit mystisk prosjekt i garasjen, me kunne høyre at han banka og sveisa der inne, men ingen fekk komme inn dit. Fyrst etter mange år fekk me vite kva han dreiv med. Han hadde bygd sin eigen bil frå grunnen, utan modell eller andre oppskrifter. Men då han skulle ta droninga ut på vegen, fekk han nei av trafikkstyresmaktene, det kunne han berre gløyme! Vi kan ikkje ha det sånn i dette landet, sa dei, at folk berre kan bygge sin eigen bil – og så ta den med ut på vegen og køyre med den! Først måtte han isåfall lage ein heilt identisk bil – sånn at han kunne kollisjonsteste den – og så kunne han kanskje sende inn ein søknad. Det var sjølvsagt heilt uinteressant for Martin, så han kvitta seg med heile bilen – og så begynte han å bygge ein ti tonns båt i hagen, etter same prinsippet: utan andre oppskrifter enn det han hadde i sitt eiga hovud. Til og med propellen bygde han. Og sånn holdt onkel Martin på gjennom livet.
I all min naivitet tok eg det for gitt at eg ein gong skulle få møte Leonard Rickhard, og kanskje få snakke med han om dei ulike tiders mentalitet – og kvifor eg får ei kjensle av noko kjent og nært når eg ser på bileta hans. Eg ville spurt han korleis dei defekte delene, dei tekniske teikningane, pilene og tala i bileta hans får fram eit så stort kjensletrykk hos meg. Sannsynlegvis hadde han sagt at det får eg finne ut av sjølv.
Eg las i ein artikkel om Leonard Rickhard at dei einsame mennene hans ofte ser ut til å bu i foreldregenerasjonen sitt interiør, som om dei aldri fekk flytte heimefrå. Dette har eg tenkt mykje på, det minner meg om noko. Huset vårt i Odda stod ferdig i 1947. Då var det 12 meter høgt med tre leilegheiter, og med fire hyblar på loftet, bygd av bestefar min med eigne hender. Han hadde fått lån til å bygge huset på eitt vilkår: Huset skulle kunne huse flest mogeleg folk. Det var bustadpolitikken etter krigen. Då huset var ferdig, var familien med dei fem viltre gutane samla i ein god og trygg heim. Verda gjekk framover, kvart år blei betre enn det førre. Bestefar min flaut på oppdrifta av femtitallsenergien og deltok aktivt i samfunnsliv og idrett. Til han gjekk på jobb ein dag i 1951. Han og tre arbeidskollegaer skulle skifte tak på eit pakkus på Smelteverket, då taket rasa under dei. To kom heldig frå ulykka, men bestefar fekk store hovudskader og blei køyrd medvitslaus til sjukehuset der han døydde fem dagar seinare. I lokalavisa stod det at han etterlet seg kone og fem ukonfirmerte barn.
Far min, som var den eldste av gutane, var fjorten år då ulykka skjedde. Han fekk beskjed om at no var dette hans ansvar: Mor si, huset, brødrene. Alt. Dette store ansvaret har heile livet både tynga og definert far min. Han kunne aldri flytte frå huset, sjølv då han blei altfor gammel til å bu der åleine, han hadde aldri et reelt val om å finne seg noko enklare, som vi heile tida maste på han om. Han budde så og seie i interiøret til foreldra sine heile livet. Etterkvart som brødrene blei eldre, flytta til Amerika, reiste rundt i verda, bygde sine eigne hus, heldt far min stand i dette store huset. Det var ei havn for den store familien gjennom heile etterkrigstida, det var alltid rom i herberget, folk fortsette å flytte inn og ut, i takt med dei ulike livsfasene – og krisene – til han var 86 år og den store bygningsmassen gradvis forfallt rundt han. Han visste ikkje lenger korleis han skulle reparere det, eller endå verre: Han forstod ikkje meininga med det. Han var pessimist av natur – og med god grunn, kan eg legge til. Han såg kor det bar. Kanskje er det far min eg kjenner igjen i Leonard Rickhards ryggvende figur i nattlig interiør, prega av ein slags pessimistisk ro. Eller den trette modellbyggeren. På slutten var det ingenting som hang saman for far min lenger. Han hadde gjennom heile oppveksten min vore ein fråverande far, opptatt som han var med å bygge hytter, naust, drive idrettslag og delta på dugnader og springe maraton, men det var aldri noko som ikkje virka i huset vårt. Alt kunne han fikse. Bortsett frå dette: Hovudet mitt virkar ikkje lenger, sa han på slutten. Det var fortvilande. Ulike deler og verktøy låg strødd rundt i huset.
I arbeidet med Samtidsruinar kjente eg på ein stor melankoli over alt som blir borte, og ein tilsvarande sterk trang, ein trass, til å skrive noko i tomrommet: Det må komme noko nytt, det må vere noko der, insisterte eg. Og eg ba på mine kne då eg skreiv: La det bli levande setningar, la det vere folk i setningane! Og det slår meg no, at kanskje var det denne faren Rickhard sikta til; den faren som all kunst djupast sett spring, og er eit resultat av: erkjenninga av at alt du har kan gå tapt, også deg sjølv.
Berre ein drøy månad etter at Rickhard gjekk bort, døydde også far min. Våren og sommaren gjekk med til å rydde i det kollosale dødsbuet: Alt som var spart på frå byggeåret 1947, alle delene, alle restene, alt som ein gong skulle komme til nytte, han var så sikker på han skulle få bruk for det ein eller anna gong. Men no var tinga hans blitt herrelause og heimlause, alle ting forandra seg då far min blei borte, frå meining til rot. Men i alt dette rotet dukka stadig den fine handskrifta hans opp, på avsagde plankar hadde han skrive huskelappar, på pappembalasje stod det helsingar, på huntonittplater var det matematiske formlar og teikningar, rette strekar og vinklar, på veggar i bodene og på arbeidsrommet, og i kottene hadde han skrive bruksanvisningar, og på skapdøra på vaskerommet stod det ei utfyllande forklaring om rutinar for å unngå at vatnet skulle fryse “når nettene blir lange og kulda set inn”, som han skreiv. På baksida av ein flat stein, sannsynlegvis noko han hadde plukka med seg på ein av sine mange turar, stod det nokre tal, kanskje var det høgda på fjellet der han fann steinen? Det finst ein streng mellom far min si handskrift på gamle byggerestar og fleire av Leonard Rickhard sine bilete, ein spent streng mellom tap og minne og kunst, og stykkevis og delt forstår eg kva bileta til Leonard Rickhard bringer fram frå undermedvitet mitt, og kvifor eg ser på dei med ei glødande gjenkjenning.
Marit Eikemo (f. 1971) er fra Odda og bor i Bergen. Hun har tidligere arbeidet som tidsskriftredaktør, festivalsjef for Litteratursymposiet i Odda, forlagsredaktør og leder for Cornerteatret i Bergen. Hun har skrevet bøker innenfor ulike sjangere og til sammen gitt ut seks romaner. Hun har også skrevet libretto til den nye kammeroperaen Terminus som hadde urpremiere på Den Norske Opera & Ballett våren 2025, med musikk av Therese Birkelund Ulvo.
